Κυριακή 1 Ιουνίου 2008

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες No 14- Η οικογένεια στην Ελλάδα

Είτε ως ένα ευέλικτο σχήμα που κρατάει τα θετικά του παρελθόντος και εξελίσσεται είτε ως μια μορφή παραδοσιακής οργάνωσης που αποσυντίθεται, η ελληνική οικογένεια βιώνει μια άνευ προηγουμένου περίοδο αναζήτησης ενός νέου συστήματος αξιών που θα της επιτρέψει να επιβιώσει.

Με μια δόση υπερβολής και εάν έπρεπε να συμπυκνωθεί σε μία μόνο φράση η πιο ενδιαφέρουσα μορφή που θα έχει η ελληνική οικογένεια σε μερικές (λίγες) δεκαετίες, αυτή θα ήταν η εξής: «Αγάπη μου, το παιδί σου και το παιδί μου μαλώνουν με το παιδί μας».

Ποιος θα μπορούσε να ξεστομίσει κάτι τέτοιο; Οποιοσδήποτε άνθρωπος του οποίου η οικογένεια απαρτίζεται από δικά του παιδιά από προηγούμενο γάμο ή σχέσεις, από παιδιά από προηγούμενο γάμο ή σχέσεις του άλλου συζύγου και από παιδιά - καρπό της μεταξύ τους συμβίωσης. Οι μεικτές οικογένειες, όπως αυτή του παραδείγματος, αναδεικνύονται σε χρόνο ρεκόρ ως η κυρίαρχη μορφή οικογένειας διεθνώς και η Ελλάδα όσο και αν επιμένει παραδοσιακά, φυσιολογικά, δεν θα αποτελέσει εξαίρεση. Και αυτό επειδή τίποτε από ό,τι μάθαμε να βλέπουμε σαν βασικά συστατικά της οικογένειας δεν έμεινε άθικτο. Τα πάντα είναι προς αναθεώρηση. Οι άνθρωποι συμβιώνουν πριν παντρευτούν, χωρίς να προηγηθεί αρραβώνας, παντρεύονται δύσκολα και σε μεγαλύτερη ηλικία, χωρίζουν ευκολότερα, ξαναπαντρεύονται ή συνάπτουν νέες σχέσεις (ελεύθερες ή θεσμοθετημένες, με τελευταία εξέλιξη το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, που αναγνωρίζει νομοθετικά τη σχέση ετερόφυλων ζευγαριών.

Την ίδια στιγμή, η οικογένεια εξακολουθεί να παραμένει το «κουκούλι» της θαλπωρής για τα μέλη της, τα οποία, όμως, δεν συνδέονται αναγκαστικά με δεσμούς αίματος, αλλά κυρίως με συναισθηματικούς που αναπτύσσονται γεωμετρικά. Οι μεικτές οικογένειες είναι η μία αλλαγή. Η άλλη, ισχυρότερη ίσως από την πρώτη, είναι ο θεμελιώδης ρόλος των παιδιών. Ο άνδρας, η άλλοτε «κολόνα» του σπιτιού έχει γκρεμιστεί, η γυναίκα, η άλλοτε πλήρως εξαρτώμενη από εκείνον μπορεί να ζήσει αυτόνομα -για αυτό και δεν χρειάζεται να είναι π.χ. καλή νοικοκυρά- και τελικά, συνεκτικός κρίκος της ελληνικής οικογένειας μένει να είναι το παιδί, που για χάρη του οι άνθρωποι παντρεύονται και μένουν μαζί.

Τα παιδιά στο επίκεντρο
Για να παρατηρήσει κάποιος τις αλλαγές αυτές, αρκεί να ξαναδεί ή να θυμηθεί ελληνικές ηθογραφίες του παλιού καλού ελληνικού κινηματογράφου και να τις συγκρίνει με σύγχρονες ταινίες και σίριαλ για όλη την οικογένεια. Μέσα σε λιγότερα από 50 χρόνια περάσαμε από την εικόνα της αυστηρής, ακατάλυτης και αδιάσπαστης ελληνικής οικογένειας, στο μεικτό μοντέλο, στο διαζύγιο, στην ελεύθερη συμβίωση και σε σχέσεις ανοικτές, ανεκτικές, ανατρεπτικές.

«Όλα όσα θεωρούσαμε σαν βασικά στηρίγματα του γάμου και της σχέσης του ζευγαριού γκρεμίζονται ένα-ένα. Οι σαρωτικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της σύγχρονης ζωής βάλουν ανελέητα τον πυρήνα της οικογένειας», τονίζει η Χάρις Κατάκη, ψυχολόγος, συγγραφέας και ιδρύτρια του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων που λειτουργεί από τις αρχές του ’80. Ο πυρήνας της οικογένειας βάλλεται, λοιπόν, και αυτό που φαίνεται να διατηρεί ακόμη τη συνοχή της είναι το παιδί, ο ισορροπιστής αυτής της εύθραυστης σχέσης.

«Είναι εντυπωσιακό να ακούς τόσες πολλές γυναίκες που αποφασίζουν να αποκτήσουν παιδιά, ενώ η σχέση με το σύντροφό τους κρέμεται από μια κλωστή», συμπληρώνει η ίδια και μας εκμυστηρεύεται τις σκέψεις και τις επιλογές μίας παντρεμένης γυναίκας 38 χρονών με επιτυχημένη καριέρα και με ένα υιοθετημένο πεντάχρονο αγόρι: «Μετά από πολλές επώδυνες προσπάθειες να αποκτήσει παιδί με εξωσωματική, αποφάσισε μέσα της ότι η μόνη λύση ήταν η υιοθεσία.

Στην αρχή, ο άνδρας της δεν ήθελε ούτε να το ακούσει. Εκείνον δεν τον ενδιέφερε να κάνει παιδιά, άλλωστε τα παιδικά του βιώματα δεν ήταν και τα καλύτερα. Όμως εκείνη επέμενε και σιγά-σιγά ο σύζυγος το αποδέχτηκε. Δεν το μετάνιωσε, γιατί αν δεν υπήρχε το παιδί ήταν σίγουρη ότι θα χώριζαν. Θεωρούσε αδύνατο να ζει με τον ίδιο άνθρωπο μέχρι τα γεράματα χωρίς να υπάρχει ένα παιδί. Για παράδειγμα, μία εκδρομή στη φύση δεν θα είχε κανένα νόημα χωρίς την ύπαρξη του παιδιού και χωρίς αυτό δύσκολα θα τα έβγαζαν πέρα. Η ζωή τους, αν όχι γεμάτη συγκρούσεις, θα ήταν ανιαρή, ανυπόφορη». Το παιδί, βέβαια, και παλαιότερα στήριζε τον θεσμό της οικογένειας, με διαφορετικό όμως τρόπο.

«Όταν ρωτούσαμε κάποτε, γιατί παντρεύονται οι άνθρωποι, η απάντηση που παίρναμε ήταν: για να κάνουμε παιδιά, να τα μεγαλώσουμε, να τα κάνουμε χρήσιμους ανθρώπους της κοινωνίας. Τότε το παιδί στήριζε το θεσμό της οικογένειας, που σκοπό είχε την οικονομική και βιολογική επιβίωση. Σήμερα το παιδί στηρίζει τη συνοχή, την επικοινωνία, τη συναισθηματική κάλυψη αναγκών», εξηγεί η Χ. Κατάκη.

Σε διαρκή συρρίκνωση
Παρά τις εξελίξεις που καταγράφονται, παρά τις αλλαγές και τα νέα δεδομένα που έχουν ανακύψει, τα θετικά που απορρέουν από την ύπαρξη της (ελληνικής) οικογένειας συνεχίζουν να υφίστανται, όπως επίσης και ο ζωτικός της ρόλος, ως ένα κύτταρο κοινωνικής οργάνωσης που χαρίζει στα μέλη της ασφάλεια, κοινωνικότητα, χαρά και ψυχική υγεία. Για τη Χ. Κατάκη, μία μεγάλη οικογένεια είναι το αντίδοτο στην κοινωνική απομόνωση, τη μοναξιά και όσα ψυχικά προβλήματα δημιουργούνται από αυτές, συμβάλλοντας έτσι στην καλή ψυχική (επομένως και σωματική) υγεία των μελών της. Ωστόσο, όσο μικραίνει η οικογένεια αριθμητικά τόσο λιγοστεύουν και οι άνθρωποι που καρπώνονται τα οφέλη της. Και η ελληνική οικογένεια βρίσκεται σε διαρκή συρρίκνωση. Αιτίες για αυτό η υπογεννητικότητα, αλλά και το ότι οι νέοι άνθρωποι αργούν να «απογαλακτιστούν» και να σχηματίσουν τις δικές τους οικογένειες. Όταν, δε, το κάνουν, προσέρχονται στον γάμο και τη δημιουργία οικογένειας με εξαιρετική επιφυλακτικότητα.

Τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ) μιλούν εύγλωττα για αυτήν την τάση που διαρκώς εντείνεται. Σε κάθε νέα οικογένεια που δημιουργείται αντιστοιχούν 1,3 παιδιά, όταν ο ίδιος δείκτης τη δεκαετία του ’50 ήταν 2,3. Η υπογεννητικότητα οφείλεται και στο ότι οι Έλληνες αργούν να σχηματίσουν οικογένεια: Τρεις στους δέκα συγκατοικούν με τους γονείς τους μέχρι τα 30, ενώ αρκετοί και μετά από αυτήν την ηλικία. Ενδεικτικό της κατάστασης είναι ότι τα μονομελή νοικοκυριά -αν και το νοικοκυριό δεν ταυτίζεται πάντα με την έννοια της οικογένειας- σχεδόν διπλασιάστηκαν στην τελευταία εικοσαετία, ενώ εκείνα με πέντε ή περισσότερα μέλη είναι σήμερα κατά 20% με 25% λιγότερα. Υπολογίσιμη είναι και η αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών. Το 2004 στην Ελλάδα υπήρχαν περίπου 350.000 τέτοιες οικογένειες, από τις οποίες οι 290.000 είχαν για «αρχηγό» μητέρα και οι 60.000 «αρχηγό» πατέρα.

Από το σχήμα στη σχέση
Η Λουκία Μουσούρου, ομότιμη καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο ανήκει -όπως και η Χάρις Κατάκη- στους συστηματικούς αναλυτές της ελληνικής οικογένειας. Η συζήτησή μας ξεκίνησε με τη διατύπωση του ορισμού της οικογένειας, καθώς οι κοινωνικές συντεταγμένες έχουν αλλάξει. Η Λ. Μουσούρου θεωρεί ότι η οικογένεια ήταν και εξακολουθεί να είναι κοινωνικός και νομικός θεσμός, αλλά και ομάδα, σύνολο συγγενών κ.ά. στο οποίο όμως έχουν επέλθει διαφορές. «Δεν έχουμε πια τα σόγια του παρελθόντος, μια ευρεία αριθμητικά ομάδα η οποία συγκεντρωνόταν στις γιορτές», αναφέρει και διευκρινίζει ότι με την πτώση της γεννητικότητας, αλλά και με τις χωριστές ζωές, δεν υπάρχει η έννοια της κοινωνικής ομάδας που συνδέεται και συνέρχεται σε μεγάλα γεγονότα. Η ομάδα έχει περιοριστεί στην οικογένεια - πυρήνα, χωρίς αδέρφια των γονέων και μέχρις εκεί».

Η σημαντικότερη εξέλιξη, σύμφωνα με την καθηγήτρια του Παντείου, είναι ότι στις μέρες μας ο θεσμός της οικογένειας συναντιέται και αναγνωρίζεται κάτω από διαφορετικές μορφές. «Εκείνο που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η οικογένεια δεν είναι ένα συγκεκριμένο σχήμα, είναι σύνολο από σχέσεις. Σχέσεις οικειότητας, αμοιβαιότητας, αγάπης κ.λπ. Αυτές οι σχέσεις δεν δημιουργούνται και δεν διατηρούνται μόνο μέσα σε ένα σχήμα. Επομένως αν θέλουμε να στηρίξουμε την οικογένεια, θα πρέπει να στηρίζουμε όλα τα σχήματα που λαμβάνει στις μέρες μας» υποστηρίζει.

Τα δύο πιο συχνά σχήματα, για τα οποία και ζητήσαμε τη γνώμη της είναι οι μονογονεϊκές και οι «ανασυσταμένες» οικογένειες (μία άλλη λέξη για τις μεικτές). Όπως μας πληροφορεί, στην Ελλάδα αυξάνονται οι γεννήσεις εκτός γάμου, είναι όμως πολύ λιγότερες από ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αν εξετάσουμε την ηλικία των μητέρων -στις εκτός γάμου γεννήσεις- θα δούμε ότι δεν είναι πλέον νεαρές κοπέλες ή κορίτσια όπως παλαιότερα. «Η ηλικία της μητέρας γενικώς αυξάνει, αλλά ειδικά για τις εκτός γάμου μητέρες αυξάνει εντυπωσιακά. Δεν είναι πια κορίτσια που έκαναν ένα λάθος στη νιότη τους ή αποπλανήθηκαν και φορτώθηκαν ένα παιδί. Προσέξτε όμως: πίσω από ένα παιδί εκτός γάμου, μπορεί να μη βρίσκεται μια εφήμερη σχέση, αλλά ένας μακροχρόνιος δεσμός μεταξύ ενός άνδρα και της μητέρας, που απλώς δεν πήρε την τυπική μορφή του γάμου».

Ο ρόλος της πολιτείας
Στα τέλη Μαρτίου το υπουργείο Υγείας ανακοίνωσε μέτρα στήριξης ειδικών κατηγοριών οικογένειας, κατά την ημερίδα παρουσίασης του Εθνικού Προγράμματος Κοινωνικής Συνοχής και Αλληλεγγύης 2007 - 2013. Μεταξύ των οικογενειών που θα δέχονται επισκέψεις των
στελεχών του υπουργείου για να διαπιστώνουν το επίπεδο διαβίωσης και να ενισχύουν όπου και όταν χρειάζεται, είναι περίπου 100.000 μονογονεϊκές και 130.000 φτωχές οικογένειες, στις οποίες διαβιούν περίπου 400.000 παιδιά. Το κατά πόσο ένα τέτοιο πρόγραμμα θα υλοποιηθεί, όταν άλλα ανάλογα για τον κοινωνικό αποκλεισμό, τις διακρίσεις και την επανένταξη έχουν ήδη αποτύχει ή κινδυνεύουν λόγω έλλειψης κονδυλίων είναι μια άλλη υπόθεση.

Παίρνοντας αφορμή από αυτό ζητάμε από τη Λ. Μουσούρου να μας σχολιάσει την κρατική πολιτική απέναντι στην οικογένεια. Η καθηγήτρια μας εξηγεί ότι κράτος και πολίτες προσπαθούν να ισορροπήσουν σε λεπτές γραμμές. «Είμαστε αμφίθυμοι ως κοινωνία: θέλουμε να κάνουμε οικογένεια και παιδιά, αλλά μας κουράζουν τα βάρη της. Από την πλευρά της η πολιτεία αντιμετωπίζει την οικογένεια με βάση το διττό της χαρακτήρα: θέλει να ρυθμίσει, αλλά αναγνωρίζει τον απόλυτα προσωπικό χαρακτήρα των επιλογών μας και, έτσι, διστάζει, δεν μπορεί να εισέλθει στο εσωτερικό και να ασκήσει πολιτική διότι η οικογένεια είναι και ιδιωτικός χώρος».

Η Λ. Μουσούρου εκτιμά ότι το νέο οικογενειακό δίκαιο βελτίωσε τα πράγματα και επισημαίνει ότι η πολιτική του κράτους απέναντι στην οικογένεια φαίνεται κυρίως στο πώς αντιμετωπίζει τις κρίσεις του θεσμού. «Η σύγχρονη κρατική πολιτική είναι μια πολιτική στήριξης της κλασικής οικογένειας: πατέρας, μάνα, παιδί - παιδιά. Υπάρχει και η μονογονεϊκή οικογένεια, αλλά και η «ανασυσταμένη» οικογένεια, αυτή δηλαδή που δημιουργείται από το δεύτερο γάμο των γονέων, που έχει ο καθένας τα παιδιά του ή αποκτούν νέα παιδιά μαζί. Είναι οικογενειακά σχήματα, πολύπλοκα, με πολύ ενδιαφέρουσες σχέσεις και, ειδικά η ανασυσταμένη, επειδή είναι μια αρκετά ασταθής οικογένεια, θέλει κι αυτή στήριξη» υποστηρίζει.

Η οικογένεια θέλει ρύθμιση
Η οικογένεια δεν είναι μόνο κοινωνικός θεσμός αλλά ως σχέση διέπεται από αρχές δικαίου. Για να εξετάσουμε αυτήν την πτυχή της, απευθυνθήκαμε στην Εμμανουέλα Γεωργιακάκη, νομικό και κοινωνιολόγο με πλούσια συγγραφική δράση για τα προβλήματα των σύγχρονων
οικογενειών. Υποστηρίζει ότι στα θέματα της οικογένειας και γενικότερα του Οικογενειακού Δικαίου ο νομοθέτης δεν είναι καινοτόμος, αλλά ιδιαίτερα διστακτικός. «Η κοινωνική πραγματικότητα προηγείται και ακολουθεί η νομοθετική ρύθμιση...για τη ρύθμιση της ήδη διαμορφωμένης πραγματικότητας» λέει και αναφέρει ως παραδείγματα την καθιέρωση του πολιτικού γάμου, το συναινετικό διαζύγιο, το διαζύγιο λόγω μακροχρόνιας διάστασης, την τεχνητή γονιμοποίηση, καταστάσεις στις οποίες προηγήθηκε η κοινωνική πραγματικότητα και ακολούθησε η νομοθετική ρύθμιση. «Το βλέπουμε και τώρα με το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης και ίσως αργότερα με το σύμφωνο συμβιώσεως προσώπων ίδιου φύλου», συμπληρώνει. Η Εμμ. Γεωργιακάκη θεωρεί ότι η διστακτικότητα του νομοθέτη είναι δικαιολογημένη, αφού δεν επιθυμεί με μονομερείς ρυθμίσεις να προκαλέσει -ίσως χωρίς λόγο- κοινωνική αναταραχή.

Η στατιστική της οικογένειας
Νέα δεδομένα στην πιο παλιά μορφή συμβίωσης

  • 1,3: Μοναχοπαίδι

Ένα παιδί και κάτι παραπάνω γεννούν κατά μέσο όρο οι Ελληνίδες σήμερα. Το μοναχοπαίδι θα κληρονομήσει τα πάντα από τους γονείς τους, αλλά θα κληθεί να φροντίσει και τους δύο, όταν αυτοί φτάσουν στην τρίτη ηλικία.

  • 350.000: Μονογονεϊκές

Τόσες είναι οι οικογένειες με έναν γονέα στην Ελλάδα. Παλαιότερα, μονογονεϊκή οικογένεια προέκυπτε όταν ο ένας από τους συζύγους έφευγε από τη ζωή. Σήμερα προκύπτει από το διαζύγιο αλλά και από επιλογή.

  • 30: Μόνος ή με γονείς;

Τρεις στους δέκα Έλληνες ζουν με τους γονείς τους μέχρι την ηλικία των 30. Ορισμένοι παραμένουν στο πατρικό τους και μετά την τρίτη δεκαετία της ζωής τους. Ετσι, αργούν να παντρευτούν και να σχηματίσουν οικογένεια.

Οικογενειακά αναγνώσματα

  • Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας - Λουκία Μουσούρου, Gutenberg 1989
  • Οικογένεια και οικογενειακή πολιτική - Λουκία Μουσούρου, Gutenberg 2005
  • Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας - Χάρις Κατάκη, Ελληνικά Γράμματα 1998
  • Οικογένειες και κράτος πρόνοιας στην Ευρώπη: Τάσεις και προκλήσεις στον εικοστό πρώτο αιώνα - Μαράτου-Αλιπράντη Λάουρα, Gutenberg 2002

Οικογενειακά προβλήματα

  • «Είναι το αιώνιο κακό, το Ελλαδικό και ιδιαίτερα των Ρωμιών της Τουρκίας, η υπερβολική προσήλωση στην οικογένεια, η θυσία του ατόμου μπρος στο οικογενειακό σύνολο». -Ο Μανώλης Καλομοίρης (1883 - 1962) μας θυμίζει ότι ακόμα και στις πιο δεμένες οικογένειες δεν είναι όλα ρόδινα. («Η ζωή μου και η τέχνη μου». Εκδόσεις Νεφέλη, 1988.)

Φιλόσοφοι οικογενειάρχες

  • «Η οικογένεια είναι η αιώνια σχολή και ο δάσκαλος του κοινωνικού βίου του ανθρώπου» - Αύγουστος Κοντ.
Όλα από εκεί ξεκινούν, καλά και κακά.
  • «Η πειθαρχεία είναι πολύ μεγάλο αγαθό και για την πόλη και για τον στρατό και για την οικογένεια» - Ξενοφώντας.
Απαραίτητη σε κάθε μορφή οργάνωσης.
  • «Στην κοινωνία υπάρχουν δύο μόνο οικογένειες: Αυτοί που έχουν οικογένεια και αυτοί που δεν έχουν» - Αγνώστου.
Με ή χωρίς οικογένεια, που θα έγραφε και ο Μαλό.

Οικογενειακά σύμβολα

  • Τα σόγια: Τυπικά υπάρχουν, η βιωσιμότητά τους, όμως, αμφισβητείται όλο και περισσότερο. Κάπου είχα έναν τρίτο ξάδερφο, αλλά έχω να τον δω τριάντα χρόνια, σαν να λέμε.
  • Η τύχη: «Ήταν τυχερό» λέγαμε κάποτε για τον γάμο και το «στήσιμο» μιας ωραίας οικογένειας. Σήμερα λέμε «ήταν τυχαίο», ίσως γιατί αδυνατούμε να διακρίνουμε τα αίτια των επιλογών μας.
  • Τα ταπερ: Εξακολουθούν να καταφθάνουν στα σπίτια των ενήλικων παιδιών, υποδηλώνοντας την αγάπη και το νοιάξιμο των γονιών. Το αληθινό κράτος πρόνοιας κλεισμένο σε ένα πλαστικό δοχείο.
  • Η φωτογραφία: Παλιά η οικογενειακή φωτογραφία με τις γενιές σε πλήρη παράταξη ήταν εκ των ων ουκ άνευ. Σήμερα ούτε καν προαιρετική.

Ενδοοικογενειακή βία

  • Η ενδοοικογενειακή βία είναι ένας δύσκολος γρίφος, μια παγίδα που πολλές φορές αποδεικνύεται θανάσιμη. Η βία και η τάση για εξουσίαση των άλλων είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Μέσα στην οικογένεια αμβλύνονται και υποχωρούν λόγω αγάπης, στοργής, σεβασμού, ανάγκης, αλλά δεν απουσιάζουν. Τέτοιου είδους περιστατικά κρύβονται συνήθως πίσω από τα κλειστά στόματα και δεν φανερώνονται παρά μόνο όταν ο κόμπος φτάσει στο χτένι. Σύμφωνα με έρευνες του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ), περίπου το 40% των Ελληνίδων πέφτει κάθε χρόνο θύμα κάποιας μορφής ενδοοικογενειακής βίας (λεκτικής, ψυχολογικής ή σωματικής).

Το 14ο μέρος της Έρευνας «Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες». Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου από τις «Εικόνες», ένθετο περιοδικό που συνόδευε το ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 4 Μαΐου 2008.